Θα μπορούσε να είναι ένας υπαίθριος χώρος Τέχνης. Ένα συνεχές μοτίβο γεωμετρικών σχεδίων που καλύπτει κάθε επιφάνεια, κάθε τοίχο, κάθε μπαλκόνι των σπιτιών. Αυτό το μαστιχοχώρι της Χίου θα μπορούσε να συγκριθεί με ένα περίτεχνο οπτικό illusion. Η ομορφιά του τόπου και των οικημάτων είναι μοναδική.
Το Πυργί απέχει μόλις 25 χιλιόμετρα από την πόλη της Χίου, είναι το μεγαλύτερο από τα χωριά της νότιας Χίου, με πληθυσμό 755 κατοίκων. Πρόκειται για ένα Μεσαιωνικό χωριό στο οποίο συγκεντρώθηκαν οι γύρω συνοικισμοί κάπου τον 13ο αι. στο πλαίσιο της κατάκτησης Seressima Republika di Genova (Γαληνότατης Δημοκρατίας της Γένοβας) με σχέδια που εστάλησαν από εκεί. Όπως αναφέρεται στο Κέντρο Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης Χίου, προκειμένου οι Γενοβέζοι κατακτητές να οργανώσουν αλλά και να οχυρώσουν από επιθέσεις τους οικισμούς που παρήγαγαν τη μαστίχα καθώς και για να ελέγχουν την παραγωγή, ένωσαν υπό μία ομπρέλα πιο παλιούς και διασκορπισμένους βυζαντινούς οικισμούς. Ο πύργος του χωριού χτίστηκε την εποχή των Γενουατών περιβαλλόταν από ισχυρότατο τετραγωνικό τείχος.
Είναι πλούσιο και σπουδαιότατο από λαογραφικής, αρχαιολογικής και γλωσσικής άποψης. Είναι κτισμένο στη νοτιοανατολική πλευρά του λόφου Πατέλλα, με ωοειδή περίμετρο, περιβαλλόμενο από μεσαιωνικό περίβολο, ο οποίος αποτελεί τον εξωτερικό τοίχο των ακραίων σπιτιών του. Επειδή ελάχιστα πλήγηκε από τον μεγάλο σεισμό του 1881, διατηρεί και εσωτερικά τη μεσαιωνική του όψη. Οι δρόμοι είναι στενοί, τα σπίτια ψηλά, διώροφα και τριώροφα τα περισσότερα, συνεχόμενα μεταξύ τους κατά μήκος των δρόμων. Κατά την αρχαιότητα αρκετά σπίτια είχαν πυραμοειδή στέγη (τραβάκα). Οι δρόμοι είναι γραφικότατοι, καθώς τα σπίτια συνδέονται με τα απέναντι με αψίδες (δοξαράδες).
Χαρακτηριστικό του χωριού, που δεν συναντάται πουθενά αλλού στην Ελλάδα, είναι η διακόσμησή του. Τα μοτίβα του που είναι γνωστά και ως «ξυστά». Πρόκειται για γεωμετρικές διακοσμήσεις, που χαράσσονται στον εξωτερικό σουβά ο οποίος σκεπάζει την πρόσοψη κάθε σπιτιού. Η τεχνική αυτή βασίζεται στη μαύρη άμμο του επιχρίσματος, η οποία αφού ασπριστεί, ξύνεται ακολουθώντας τα μοτίβα, με αποτέλεσμα να δίνει μαύρα θέματα πάνω σε λευκό φόντο. Η καταγωγή της τεχνικής, λέγεται ότι είναι ιταλική, φερμένη από τους Γενοβέζους στη μακρόχρονη κατοχή τους.
Το Πυργί αντιστέκεται στον χρόνο και τις ανθρώπινες παρεμβάσεις, καταφέρνοντας ακόμη και σήμερα να αποτελεί ένα ζωντανό μεσαιωνικό μνημείο.Η διάρθρωση του χωριού κόπως και η αρχιτεκτονική του εντυπωσιάζουν, προκαλώντας τεράστιο ιστορικό ενδιαφέρον. Η οχυρωματική του διάταξη κατάφερε να το καταστήσει ασφαλές από εχθρικές επιδρομές.Το χωριό έχει πολλούς και εύφορους κάμπους και παράγει μαστίχα, λάδι, αμύγδαλα,όσπρια και δημητριακά. Παλαιότερα παρήγε καπνό και βαμβάκι, από το οποίο κατασκευάζονταν τα ρούχα των Πυργούσων, και τα ανδρικά και τα γυναικεία.
Το Πυργί έχει πολλές εκκλησίες όμως κοντοστέκεσαι στο ναό των Αγίων Αποστόλων, που θεωρείται ένα άριστα διατηρημένο βυζαντινό μνημείο. Όσο εντυπωσιακό είναι το εξωτερικό του τόσο εντυπωσιακοί είναι και οι εσωτερικοί χώροι του, με τοιχογραφίες, έργο του Αντωνίου Δομεστίχου του Κρητός. Χρονολογούνται από το 1665, με πολύ έντονο το λαϊκό στοιχείο αλλά και χαρακτηριστικά από την τεχνοτροπία της Κρητικής Σχολής. Πρόκειται για ένα εξαιρετικά διατηρημένο βυζαντινό μνημείο του 13ου αιώνα, αντίγραφο του καθολικού της Νέας Μονής. Άλλοι ναοί είναι αυτός της Θεοτόκου, ο Ταξιάρχης, η Υπαπαντή, η Αγία Παρασκευή, ο Άγιος Γεώργιος, και ο Άγιος Στέφανος.
Όσον αφορά τα σπίτια στο Πυργί, τα περισσότερα είναι τριώροφα και τετραώροφα, ψηλοτάβανα και πιο μεγάλα σε σχέση με τα σπίτια των μεσαιωνικών οικισμών. Το ισόγειο αποτελείται από δύο-τρία συνεχή δωμάτια. Από εκεί ξεκινά σκάλα προς τον όροφο που έχει δύο ή τρία δωμάτια και ένα αίθριο.
Το Πυργί έχει μεγάλη τετραγωνική πλατεία («λιβάδι») στην οποία γίνονται τα πανηγύρια του χωριού και πολλούς ναούς, από τους οποίους ξεχωρίζει ο ναός της Κοίμησης της Θεοτόκου που εορτάζεται στις 15 Αυγούστου, στο πανηγύρι της οποίας έρχονται πάρα πολλοί επισκέπτες από τη Χίο και την Αθήνα για να θαυμάσουν τον Πυργούσικο χορό.
Ο Πυργούσικος χορός είναι ιδιόμορφος, γρήγορος και ορμητικός, αποτελούμενος από βηματισμούς μικρούς και γρήγορους προς τα εμπρός, προς τα πίσω και προς τα πλάγια. Χορεύεται από τρεις χορευτές, δύο άντρες και μια γυναίκα στη μέση, η οποία κρατιέται «αγκαζέ» από τους δύο καβαλιέρους από τη μια και την άλλη πλευρά.Έχει μεγάλη λαογραφική σημασία, γιατί είναι το μόνο χωριό στη Χίο το οποίο διατηρεί εν μέρει την παλιά τοπική φορεσιά και πολλά ήθη και έθιμα ιδιόμορφα και πολύ αξιοπερίεργα.
Μια βόλτα λοιπόν στο Πυργί όχι μόνο θα σας αποζημιώσει με τις πιο ωραίες φωτογραφίες του καλοκαιριού, αλλά θα σας κάνει να αισθανθείτε κομμάτι της ιστορίας του.
