Σάλος προεκλήθη παγκοσμίως για την επιλογή της παραγωγής Netflix να παρουσιάσει την Κλεοπάτρα έγχρωμη αναθέτοντας τον ρόλο της σημαίνουσας αυτής προσωπικότητας των ελληνιστικών ετών στην έγχρωμη ηθοποιό Adele James. Από την πλευρά της η – αν μη τι άλλο πολλά υποσχόμενη – σκηνοθέτης Tina Gharavi ισχυρίζεται μέσω έκδηλης συλλογιστικής αυθαιρεσίας: «Οπότε; Ήταν η Κλεοπάτρα μαύρη; Δεν το γνωρίζουμε σίγουρα, αλλά είμαστε σίγουροι ότι δεν έμοιαζε με την Ελίζαμπεθ Τέιλορ», αναφερόμενη στην επική χολιγουντιανή παραγωγή του 1963.
Είναι αλήθεια ότι κάτι τέτοιο δεν είναι καινούργιο· στον χώρο του κινηματογράφου παρατηρείται εδώ και αρκετά χρόνια αυτoύ του είδους η τάση. Δεν λησμονείται ο έγχρωμος Αχιλλεύς (David Gyasi) στο «Troy the fall of the city» του 2018, ο επίσης έγχρωμος Ορφεύς (Αdrian Lester) στο «Jason and the Argonauts» του 2000, ακόμη και ο αφρικανός Amlet του «Shakespeare’s Globe» του 2016. Αρχικώς ας λεχθεί ότι επ΄ ουδενί δεν τίθεται θέμα ρατσισμού. Η θύελλα αντιδράσεων που εξεδηλώθη παγκοσμίως σαφώς και δεν έχει ρατσιστικό πρόσημο, ούτε εμφορούνται από τέτοιες ακραίες ιδεοληψίες τα εκατομμύρια των πολιτών που διαφωνούν. Τέτοιες υπεραπλουστευτικές αναγωγές και αφοριστικές ερμηνείες βεβαίως και γίνονται, στερούνται όμως της απαραίτητης σοβαρότητας. Τι συμβαίνει όμως; Που οφείλεται αυτό το κρεσέντο των μαζικών αντιδράσεων; Η απάντηση; Στην ιστορική λαθροχειρία.
Ας προβούμε σε μια ιστορική επισκόπηση για την εμβληματική αυτή προσωπικότητα του αρχαίου ελληνικού κόσμου. Η αρχή της δυναστείας στην οποία ανήκε η Κλεοπάτρα σηματοδοτήθηκε όταν το υπερεθνικό imperium του Αλεξάνδρου Γ΄ κατετμήθη και «διενεμήθη» στους Διαδόχους. Στον Πτολεμαίο Α΄ Σωτήρα έλαχε η Αίγυπτος. Το 323 π.Χ. λοιπόν ο Μακεδών Πτολεμαίος Α΄ Σωτήρ ανακηρύσσεται σατράπης της Αιγύπτου, εγκαινιάζοντας την δυναστεία των Πτολεμαίων (ή Λαγιδών). Τελευταία απόγονος της μακεδονικής αυτής δυναστείας ήταν η διάσημη Κλεοπάτρα, για την ακρίβεια η Κλεοπάτρα Ζ΄ η Φιλοπάτωρ. Γεννήθηκε το 69 π.Χ. και απεβίωσε το 30 π.Χ., σηματοδοτώντας έτσι ο θάνατός της το πέρας των ελληνιστικών χρόνων και της μακεδονικής κυριαρχίας στην εν λόγω περιοχή. Ήταν θυγατέρα του βασιλέως Πτολεμαίου ΙΒ΄ Αυλητή και της Κλεοπάτρας Ε΄ Τρύφαινας. Ήταν Ελληνίδα τῷ γένει (όχι Αιγύπτια δηλαδή) και τελευταία βασίλισσα της Αιγύπτου, του ελληνικού οίκου των Πτολεμαίων της Μακεδονίας. Είλκε την καταγωγή της από τον ίδιο τον Αλέξανδρο τον Γ’, γνωστό με το προσωνύμιο «Μέγας», εφόσον ο γενάρχης της πτολεμαϊκής δυναστείας ήταν συγγενής του μεγάλου στρατηλάτη. Ένα ακόμη ιστορικό στοιχείο που δεν πρέπει να παραβλεθεί είναι ότι τα μέλη της πτολεμαϊκής δυναστείας απέφευγαν να συνάπτουν γάμους με αυτόχθονες, προκειμένου να διατηρηθεί η γραμμή αίματος στον χρόνο.
Στο νέο ντοκιμαντέρ λοιπόν με τίτλο «Queen Cleopatra» η δυναμική Μακεδόνισσα παρουσιάζεται έγχρωμη και μάλιστα υποσαχάρια, γεγονός που έχει πυροδοτήσει μια σειρά έντονων αντιδράσεων και σφοδρών αποδοκιμασιών, ακόμη και από τους ίδιους τους Αιγυπτίους. Ισχυρίζονται κατηγορηματικώς ότι η επιλογή αυτή προσβάλλει καταφώρως την ιστορία τους και παραχαράσσει χυδαίως την πραγματικότητα.
Στο ίδιο μήκος κύματος η γαλλική εφημερίδα «LEFIGARO», υπεραμυνόμενη της ελληνικής καταγωγής της Κλεοπάτρας τονίζει σε όλους τους τόνους πως «το Netflix δημιούργησε ένα σκάνδαλο, έχοντας εμπιστευτεί τον ρόλο της Κλεοπάτρας σε μαύρη ηθοποιό». Και πράγματι η επιλογή του Netflix φαίνεται να έχει βαθύτερα κίνητρα. Σύμφωνα με έγκριτα δημοσιεύματα φέρεται να προωθείται η διαβόητη θεωρία του αφροκεντρισμού, σύμφωνα με την οποία η σημείο αναφοράς της ανθρωπότητας είναι η ήπειρος της Αφρικής.
Να σημειωθεί ότι κατόπιν πρωτοβουλίας των Αιγυπτίων, συλλέγονται υπογραφές διαμαρτυρίας με σκοπό την ματαίωση της προβολής του εν λόγω ντοκμαντέρ. Αναφέρει το σχετικό αυτό αίτημα: «Ο αφροκεντρισμός είναι ψευδοεπιστήμη που προωθεί συγκεκριμένη ατζέντα, ώστε να ληστέψει την ιστορία της Αιγύπτου και των Αιγυπτίων. Παραποιείται η ιστορία με εσφαλμένα άρθρα χωρίς κανένα ντοκουμέντο. Η Κλεοπάτρα γεννήθηκε στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου από την Πτολεμαϊκή δυναστεία και είχε ελληνική καταγωγή. ΔΕΝ ήταν μαύρη. Αυτό δεν στρέφεται εναντίον των μαύρων, αλλά είναι απλώς ένα κάλεσμα σε εγρήγορση για τη διατήρηση της ιστορίας και της ακεραιότητας Αιγυπτίων και Ελλήνων. Η σειρά αυτή γυρίστηκε για να ευχαριστήσει το αφροκεντρικό κίνημα που θέλει να οικειοποιηθεί τον αρχαίο αιγυπτιακό πολιτισμό. Η Αίγυπτος δεν ήταν ποτέ ούτε μαύρη ούτε λευκή. Η Αίγυπτος είναι Αίγυπτος. Υπάρχουν πολλοί σημαντικοί πολιτισμοί μαύρων Αφρικανών, αλλά ο αιγυπτιακός ΔΕΝ είναι μεταξύ αυτών. Υπογράψτε το αίτημα για να σταματήσει η παραχάραξη της ιστορίας».
Όπως καθίσταται αντιληπτό, οι αντιδράσεις πολιτών, επαϊόντων, ακαδημαϊκών και ιστορικών ουδεμία σχέση έχουν με ρατσιστικά κίνητρα και σχετικά χθαμαλά ή ευτελή ελατήρια διότι φέρεται να επιχειρείται η καθιέρωση μιας μαζικής κουλτούρας αντιστροφής – ακόμη και παραποιήσεως- της ιστορίας, βάσει συγκεκριμένης ατζέντας. Όχι μόνο δεν τίθεται ζήτημα λοιπόν του παραδοσιακού ρατσισμού, αλλά οι Αιγύπτιοι αποτολμούν και υπερασπίζονται τις διαπιστώσεις του Πασκάλ Μπρύκνερ (βλ. το βιβλίο του «Ο Τέλειος Ένοχος»). Είναι ευρέως αποδεκτό ότι τέτοιες καινοφανείς θεωρίες, επομένως, στερούνται επιστημονικής υποστυλώσεως. Εν έτει 2023 η Βιολογία και η Γενετική έχουν κάνει αλματώδη πρόοδο και έχουν αποφανθεί για πλήθος ζητημάτων. Συγκεκριμένα η κορυφαία ακαδημαϊκός Mary Lefkowitz ήταν αυτή που κατέρριψε τα αίολα κα πλέον έωλα αυτά αντιεπιστημονικά αφηγήματα. Μέσω του βιβλίου της «Μαύρη Αθηνά» εξηγεί ενδελεχώς τους λόγους, για τους οποίους επιχειρείται να επανεγγραφεί η ιστορία του αρχαίου κόσμου.
Ιδιαίτερη ωστόσο αξία έχουν οι μαρτυρίες των αρχαίων ιστορικών, οι οποίοι διατείνονται πως ο τόνος του δέρματός της ήταν ιδιαίτερος ανοιχτός, γεγονός που οφείλεται όχι μόνο στα μεσογειακά της χαρακτηριστικά αλλά και στην συνεχή παραμονή της μέσα στα ανάκτορα. Βάσει δε των – ουκ ολίγων – απεικονίσεών της πρόκειται για μια λευκή γυναίκα με μεγάλο μέτωπο, έντονα μάτια και προτεταμένη γνάθο. Γραπτές μαρτυρίες, γλυπτά και τοιχογραφίες σύγχρονες της βασίλισσας στοιχειοθετούν με σαφήνεια την ταυτότητα της καταγωγής της. Κανένα γλυπτό δεν την απεικονίζει ως υποσαχάρια Αφρικανή· ούτως ή άλλως τόσο ο πατέρας της όσο και η μητέρα της απεικονίζονται και αυτοί ως ανοιχτόχρωμοι μεσογειακοί.
Η πιο γνωστή απεικόνιση της βασίλισσας είναι ένα πορτραίτο του 1ου π.Χ. αιώνα που ευρέθη στο αρχαίο ρωμαϊκό Herculaneum (σημ. Ercolano) και την δείχνει με κόκκινα μαλλιά να φορά βασιλικό διάδημα. Χαρακτηριστικό επίσης στοιχείο για την εμφάνισή της είναι αργυρό νόμισμα με την λατινική επιγραφή «CLEOPATRAE REGINAE REGUM, FILIORUM REGUM» («Της βασιλίσσης βασιλέων και υιών βασιλέων»). Στην Αππία Οδό δε, ευρέθη προτομή της επίσης με διάδημα, η οποία εκτίθεται στο Μουσείο Altes στο Βερολίνο.
Αν και μεγάλωσε μιλώντας ελληνικά (την «αττική», την ελληνιστική κοινή δηλαδή), είχε μια έμφυτη ικανότητα να μαθαίνει με ιδιαίτερη ευκολία άλλες γλώσσες, όπως άπταιστα αιγυπτιακά. Για την ακρίβεια στους Βίους Παράλληλους Δημήτριος/Αντώνιος του Πλουτάρχου (απόσπ. 27. 4-5) καθίστανται αντιληπτά, εκ των συμφραζομένων, τα ελληνικά της χαρακτηριστικά, αφού ο ιστορικός αναφέρει πως ήταν ιδιαιτέρως φιλομαθής, πολύγλωσση και μιλούσε με ευκολία τις «βαρβαρικές» γλώσσες (και ειδικά την αιγυπτιακή). Αν ήταν αφρικάνικη καταγωγή ή αιγυπτιακή, τέτοια διευκρίνιση θα ήταν άτοπη. Έχει σημασία να παρατεθούν τα λόγια της σκηνοθέτιδος, καθώς η ίδια φαίνεται να παραδέχεται τα πολιτικά κίνητρα του εν λόγω «πρότζεκτ» και ότι στην τελική δεν ενδιαφέρει και τόσο ποια ήταν η Κλεοπάτρα στην πραγματικότητα αλλά το πως θα πρέπει αυτή να απεικονισθεί βάσει της ατζέντας του 2023: «Καθώς έφτανε η ημέρα που θα ξεκινούσε η παραγωγή, συνειδητοποίησα την πολιτική φύση της δουλειάς. Είναι σημαντικό να βρίσκουμε τρόπο να λέμε την ιστορία με ανθρωπιά και λίγο διαφορετικά […] Θα πρέπει να συνειδητοποιήσουμε ότι η ιστορία της Κλεοπάτρας αφορά λιγότερο εκείνη και περισσότερο το ποιοι είμαστε εμείς. […] Χρειάζεται να απελευθερώσουμε τη φαντασία μας και να δημιουργήσουμε έναν κόσμο στον οποίο θα μπορούμε να ερευνήσουμε τις ιστορικές μας φιγούρες χωρίς να φοβόμαστε τι θα ακολουθήσει με την απεικόνισή τους.»
Το συμπέρασμα λοιπόν που δύναται να συναχθεί είναι ότι η υπόθεση «Κλεοπάτρα» συμπυκνώνει την θέση του Ομοτίμου Καθηγητή εξελικτικής Βιολογίας και μέλους της Ακαδημίας Αθηνών Λ. Ζούρου: «Όταν η ιδεολογία στραγγαλίζει την Επιστήμη»…
